ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?

ਆਓ ਜਾਣੀਏ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਚਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ: ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ, ਦ੍ਰਾਵਿੜ, ਸੋਮ-ਖਮੇਰ ਅਤੇ ਚੀਨ-ਤਿੱਬਤੀ। ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਕਸ਼ਾ ਹੈ। ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

 ਭਾਸ਼ਾਈ ਪੱਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਉਪ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

 ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਇੰਡਿਕ" ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੰਡੋ-ਈਰਾਨੀ ਸ਼ਾਖਾ ਦਾ ਇੱਕ ਉਪ ਸਮੂਹ ਹਨ। 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇੱਕ ਅਰਬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼, ਨੇਪਾਲ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿੱਚ।

 ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈਆਂ: ਪੁਰਾਣੀ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ;  ਮੱਧ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ।

 ਪੁਰਾਣੀ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ, ਜਿਸਨੂੰ "ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ" ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ "ਵੇਦ" ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ 1500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੈ। ਮੱਧ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ "ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ" ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਬੀ.ਸੀ. ਤੋਂ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ, ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਨਵੀਂ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (6 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵਜੋਂ ਮੱਧ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਵੀਨਤਮ ਪੜਾਅ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

"ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ" ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ "ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ" ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੁਧਾਰੀ ਜਾਂ ਸੈਕੰਡਰੀ। ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ-ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਹੈ, (ਮੱਧਕਾਲੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤੀਜੀ ਤੋਂ 10 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ)।  ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ 11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ-ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ, ਜਿਸਦਾ ਪੂਰਵ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸਦੇ ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵਿਗਿਆਨ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬ ਸ਼ਬਦ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੂਰਬੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, 'ਪੰਜ ਪਾਣੀ' ਲਈ ਫਾਰਸੀ, ਪੰਜ-ਆਬ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਤੁਰਕੋ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਜੇਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਂ, ਪੰਚਨਦਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ'।

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਖੋਜਕਰਤਾ ਡਾ: ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮੇਯਲ ਲਗਭਗ 3,500 ਬੀਸੀ (5,500 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਜਿਹਦਾ ਕਾਰਨ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹਨ ਜੋ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ, ਦੱਸਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਗਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ(1469-1539) ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਹੁਤ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਹੈ।  ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ (1175-1265), ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ(1399-1495) ਵਾਰਾਣਸੀ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਤੋਂ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ (1458-1520) ਵਾਰਾਣਸੀ ਤੋਂ, ਭਗਤ ਧੰਨਾ ਜੀ(1415-) ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ, ਭਗਤ ਜੈਦੇਵ ਜੀ(1142 -1180) ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ, ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਜੀ(1267-1335) ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ, ਅਤੇ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ (1270-1350) ਵੀ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ।

ਪਹਿਲੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤਾਂ ਫ਼ਰੀਦੁਦੀਨ ਗੰਜਸ਼ਕਰ(ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ) (1179-1266) ਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਗਭਗ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਸਨ।  ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ (1538–1599), ਸੁਲਤਾਨ ਬਾਹੂ (1630–1691), ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰਾਫ (1640–1724), ਅਲੀ ਹੈਦਰ (1690–1785), ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ (1722–1798), ਸਾਲੇਹ ਮੁਹੰਮਦ ਸਫੂਰੀ (  1747-1826), ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ (1830-1907) ਅਤੇ ਖਵਾਜਾ ਗੁਲਾਮ ਫਰੀਦ (1845-1901) ਨੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ।

 ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ।  ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਹਿੱਸੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਨਮਸਾਖੀਆਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਥਾ (1469–1539) ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ।

 ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਅਮੀਰ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿਆਰ, ਜਨੂੰਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ, ਕੁਰਬਾਨੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਬਾਰੇ ਹਨ। ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ (1706–1798) ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।  ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਸੋਹਨੀ ਮਹੀਵਾਲ, ਹਾਫਿਜ਼ ਬਰਖੁਦਰ (1658–1707) ਦੁਆਰਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾ, ਸੱਸੀ ਪੁੰਨੂੰ ਹਾਸ਼ਿਮ ਸ਼ਾਹ (1735–1843) ਅਤੇ ਕਾਦਰਯਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰਨ ਭਗਤ (1802-1892) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 

 ਵਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਗੀਤ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਾਰਾਂ ਹਨ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ (1666–1708), ਨਜ਼ਾਬਤ ਦੁਆਰਾ ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜੰਗਨਾਮਾ (1780-1862)।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਮੀਰ ਸਾਹਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਹ 1947 ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ।  ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਰਜਿਸਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਾਰਸੀ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਵਿਕਟੋਰੀਅਨ ਨਾਵਲ, ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥਨ ਨਾਟਕ, ਮੁਫਤ ਛੰਦ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ (1897–1971), ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਈਸ਼ਵਰ ਨੰਦਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ (1919–2005), ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ (1881–1931), ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ (1876–1957), ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ (1897–1944) ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਦਮਨ (1911–1984), ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (1905–78) ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਫ ਕੁੰਜਹੀਆ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹਨ।  ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸਈਅਦ, ਫਖਰ ਜ਼ਮਾਨ ਅਤੇ ਅਫਜ਼ਲ ਅਹਿਸਾਨ ਰੰਧਾਵਾ, ਸ਼ਫਕਤ ਤਨਵੀਰ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ, ਅਤੇ ਨਜ਼ਮ ਹੋਸੈਨ ਸਈਦ, ਮੁਨੀਰ ਨਿਆਜ਼ੀ, ਅਲੀ ਅਰਸ਼ਦ ਮੀਰ, ਪੀਰ ਹਾਦੀ ਅਬਦੁਲ ਮੰਨਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ  (1919–2020), ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ (1919–2005), ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ (1930-1996), ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ (1936–1973), ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ (1944–) ਅਤੇ ਪਾਸ਼ (1950–1988) ਕੁਝ ਹੋਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਘੇ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1962 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਯੇਰੂਸ਼ਲਮ ਦੀ ਹਿਬਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਦੂਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ। ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੈਂਗੂਏਜ ਟੈਕਨਾਲੌਜੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਗਰੀ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ, ਔਨਲਾਈਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਆਪਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦਫਤਰੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਈਬਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਔਨਲਾਈਨ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਵੀ ਪਟਿਆਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ 2014 ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

1954 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ(ਲੁਧਿਆਣਾ), ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਂਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਹੁਣ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ 22 ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।  ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ 113 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 80 ਮਿਲੀਅਨ, (ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਇਲਾਕਾ ਜੋ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ) ਅਤੇ 31 ਮਿਲੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਕੈਨੇਡਾ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ, ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ, ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦੂਜੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਤਿੰਨ ਰੂਪਾਂਤਰ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਧੁਨ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਦਲਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਧੁਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਉਚਾਰਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਚੜ੍ਹਨ-ਡਿੱਗਣ, ਮੱਧ ਚੜ੍ਹਨ-ਡਿੱਗਣ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਚਾਈ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ:-

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਮਾਝੀ, ਦੁਆਬੀ, ਮਲਵਈ ਅਤੇ ਪੁਆਧੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਖੇਤਰੀ ਹਿੰਦੀ/ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ।  ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ, ਖੇਤਰੀ ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੁੱਖ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਾਝੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਹਿੰਦਕੋ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬਣੀਆ ਹਨ।  ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਹੈ।

 ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ ਲਈ, ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਅਰਥਾਤ, ਗੁਰਮੁਖੀ, ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਨਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਗੁਰੂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੋਂ", ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ "ਰਾਜੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੋਂ" ਅਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਨਗਰ।"

ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼:- ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ

ਦੋ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਰਲੇਖਾਂ, ਪੰਡਤ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਰੋਤਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਗਿਰਥ ਕੋਸ਼ (1895) ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1899) ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ -ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਵੇਗੀ।  ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਤਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰੇਗਾ।

 12 ਮਈ, 1912 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਨਾਭਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।  ਉਸ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬ੍ਰਿਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਵਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਦੀ 1918 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦੇ ਦੂਜੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1923 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਟਿਆਲਾ ਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਛਪਾਈ ਦੇ ਪੂਰੇ ਖਰਚੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨੇ 6 ਫਰਵਰੀ, 1926 ਨੂੰ ਕੰਮ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 26 ਅਕਤੂਬਰ, 1927 ਨੂੰ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚ ਛਪਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜੋ ਕਵੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ। ਚਾਰ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਛਪਾਈ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1930 ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਿਲਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹੈ, 1981 ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

 ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

 ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਇਤਿਹਾਸ

 2700ਈ. ਪੂ. ਤਕ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਾਇਓਰੋਗਲਾਈਫਿਕ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਰਣਮਾਲਾ "ਸੇਮਟਿਕ ਵਰਣਮਾਲਾ" ਦੀ ਰਚਨਾ 'ਤੇ ਇਸਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਇਸ ਸੇਮਟਿਕ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨੇ ਮਿਸਰ ਦੇ ਹਾਇਓਰੋਗਲਿਫਸ ਨੂੰ ਹਾਇਓਰੋਗਲਾਈਫ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਵਸਤੂ ਲਈ ਸੇਮਟਿਕ ਨਾਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਧੁਨੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਕ ਮੁੱਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਇਆ।

 ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਣਮਾਲਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਪਹਿਲੇ ਸਾਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਹਨ।

 ਸੇਮਟਿਕ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕਨਾਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣ ਤੱਕ, ਇਸਦੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੈਮੀਟਿਕ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕਨਾਨੀ ਰਾਜ ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਸ਼ਹਿਰ-ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕਨਾਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਨੇ "ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਵਰਣਮਾਲਾ" ਦਾ ਨਾਮ ਅਪਣਾਇਆ।

ਕਿਉਂਕਿ ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਸ਼ਹਿਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਪਾਰਕ ਨੈਟਵਰਕ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਾਜ ਸਨ, ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਵਰਣਮਾਲਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪਾਂ ਨੇ ਲਿਖਣ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ: ਅਰਾਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ।

 ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਰਣਮਾਲਾ ਅਰਾਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 7 ਵੀਂ ਸਦੀ ਬੀ ਸੀ ਵਿੱਚ ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 5 ਵੀਂ ਅਤੇ 6 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਯੂਨਾਨੀ ਸਮਰਾਟ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਦਿ ​​ਗ੍ਰੇਟ ਨੇ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਮਰਾਜ (ਸਾਇਰਸ ਅਤੇ ਦਾਰਾ ਮਹਾਨ) ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

 ਫਾਰਸੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਅਰਾਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖਰੋਸਤੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ, ਗੰਧਰ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ 300 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਬ੍ਰਹਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ, ਜੋ ਕਿ 500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਸੀ, ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਖਰੋਸਤੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

 ਬ੍ਰਹਮੀ ਨੂੰ ਅਰਾਮੀ ਜਾਂ ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਵਰਣਮਾਲਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਹੜੱਪਾ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨਾਲ 2000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਰਾਜਾ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਮੇਂ (ਲਗਭਗ 300 ਈ. ਪੂਰਵ) ਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਖਰੌਸਤੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਸਮੇਤ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਮੀਰ, ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਰੋਠੀ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਰਣਮਾਲਾ ਬਣ ਗਈ। ਗੁਪਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ (4 ਵੀਂ ਅਤੇ 5 ਵੀਂ ਸਦੀ) ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਮੇਂ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਆਮ ਬਣ ਗਿਆ।

 ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ:-

 ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਕਿਤਾਬ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਰਤਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਲੰਡਾ ਵਰਣਮਾਲਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ (1539-1552) ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਣ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ।  ਪੰਜਾਬੀ ਕੇਵਲ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ;  ਜੀਜੀਐਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ - ਬ੍ਰਜਭਾਸ਼ਾ, ਖਰੀਬੋਲੀ ਆਦਿ - ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਆਧੁਨਿਕ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ 41 ਵਿਅੰਜਨ (ਵਿਅੰਜਨ), ਨੌ ਸਵਰ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਲਾਗਾ ਮਾਤਰ), ਨਾਸਿਕ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਬਿੰਦੀ ਅਤੇ ਟਿੱਪੀ), ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅੰਜਨ (ਅੱਧਕ) ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ੳ,     ਅ     ਅਤੇ     ੲ     ਸ੍ਵਰ (Vowels) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਚਾਰ ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: ਵਿਅੰਜਨ ਰਾਰਾ, ਹਾਹਾ ਅਤੇ ਵਾਵਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਪ-ਰੂਪ, ਅਤੇ ਯਯਾ ਦਾ ਅੱਧਾ ਰੂਪ।  ਵਾਵਾ ਅਤੇ ਯਯਾ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

 ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ" ਹੈ। ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਨਾਸਤ'ਲਿਕ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਸੋਧ ਹੈ-ਭਾਵ, ਲਿਖਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਈ ਇਹ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਹੈ।

 ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਮਾਝੀ ਬੋਲੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਸਾਂਝੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ 10 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਅਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ/ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

 ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਬਦ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਅਤੇ ਡੱਚ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਖਿੱਚ ਰਹੀ ਹੈ। 

 ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਸਾਹਸੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਣੇ ਵਿਕਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਣੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।