ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ - ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ

ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ, ਲੇਖਕ, ਸੰਗ੍ਰਹਿ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਕਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਚਨਾ, ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ 30 ਅਗਸਤ 1861 ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ ਬਨੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਉਹ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਗਏ, ਪਰ ਸਿੱਖਣ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੀਤਾ। 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਉਹ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਨਾਭਾ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਪੰਡਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਹੰਤ ਗੱਜਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। 1883 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। 1887 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਭਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਵਾਰਸ, ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1896 ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਤੋਂ, 1911 ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਕੱਤਰ, 1912 ਵਿੱਚ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ ਤੱਕ ਕਈ ਅਹੁਦਿਆਂ  ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। 1885 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਕਸ ਆਰਥਰ ਮੈਕਾਲਿਫ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਸਹਿਯੋਗ ਬਣਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਕਸ ਆਰਥਰ ਮੈਕਾਲਿਫ "ਦਿ ਸਿੱਖ ਰਿਲੀਜਨ" ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਛੇ ਖੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੈਕਾਲਿਫ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਮੁਢਲੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਤੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਸੀ; ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਲੈਰੇਂਡਨ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਦਾ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

 ਦੋ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਰਲੇਖਾਂ, ਪੰਡਤ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਰੋਤਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਗਿਰਥ ਕੋਸ਼ (1895) ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1899) ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਤਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰੇਗਾ। 12 ਮਈ, 1912 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਭਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬ੍ਰਿਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਵਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਦੀ 1918 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1923 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਟਿਆਲਾ ਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਛਪਾਈ ਦੇ ਪੂਰੇ ਖਰਚੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨੇ 6 ਫਰਵਰੀ, 1926 ਨੂੰ ਕੰਮ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 26 ਅਕਤੂਬਰ, 1927 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚ ਛਪਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜੋ ਕਵੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ। ਚਾਰ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਛਪਾਈ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1930 ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਿਲਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹੈ, 1981 ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ 24 ਨਵੰਬਰ, 1938 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਵਿਰਾਸਤ ਛੱਡ ਕੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਬੀਤ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਅਸਾਧਾਰਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 1933 ਵਿੱਚ "ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ" ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਨ 1933 ਵਿਚ ਹੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਖੋਜ ਕਰਨ ਗਿਆ ਸੀ।